ବାଇଶି ପାହାଚ

   ଚିର ରହସ୍ୟମୟ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି । ଏହି ସଂସ୍କୃତିର ଆଦି-ଅନ୍ତ ତତ୍ତ୍ୱ ଜାଣିବାକୁ ଅନେକ ପଣ୍ଡିତ, ବିଦ୍ୱାନ, ଗବେଷକ, ଚିନ୍ତାଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅକ୍ଳାନ୍ତ ଉଦ୍ୟମ ଓ ପରିଶ୍ରମ କରି ମଧ୍ୟ ଶେଷ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହୋଇପାରିନାହାନ୍ତି । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପାଦାନ ରହସ୍ୟବୃତ । ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର, ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଓ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଅଦ୍ୟାବଧି ଯେତେ ତତ୍ତ୍ୱ, ଦର୍ଶନ, ଆଲୋଚନା ଓ ରଚନା ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆସିଛି ତାହା ଅସମାପ୍ତ ପରି ମନେହୁଏ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ମହିମା ମାହାତ୍ମ୍ୟ, ଲୀଳା ଅଟେ ଅଲୌକିକ, ଐଶ୍ୱରୀୟ, ଅନନ୍ତ, ଅସୀମ ଓ ଅବ୍ୟକ୍ତ । ଲୀଳାମୟ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଲୀଳା, ରହସ୍ୟମୟ, ଅଦ୍ଭୁତ ଓ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ବହନ କରିଥାଏ ଯାହା ବିଶ୍ୱରେ ବିରଳ । ବିଶ୍ୱ ବିଖ୍ୟାତ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ବାଇଶି ପାହାଚ ଅତ୍ୟନ୍ତ ରହସ୍ୟମୟ । ବାଇଶି ପାହାଚ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିରେ ଅତି ପବିତ୍ର ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଅଧିକ ମହିମାମଣ୍ଡିତ ତଥା ଗୌରବାନ୍ୱିତ କରିବା ଦିଗରେ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଦାନ ରହିଛି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାଇଶି ପାହାଚ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର । ଇତିହାସ, ଲୋକକଥା, କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଓ ସାହିତ୍ୟ ପୃଷ୍ଠାରେ ବାଇଶି ପାହାଚର ବର୍ଣ୍ଣନା ଅତି ଚମକ୍ରାର, ମନୋଜ୍ଞ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଆମ ଧର୍ମୀୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଗଭୀର ଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ କରି ଆସୁଛି ବାଇଶି ପାହାଚ । ଜଗନ୍ନାଥ ପ୍ରେମୀ, ଭକ୍ତ, ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁ, ଈଶ୍ୱର ବିଶ୍ୱାସୀ ଓ ଧର୍ମପ୍ରାଣ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ପାଇଁ ବାଇଶି ପାହାଚ କୋଟି ତୀର୍ଥର ପ୍ରତୀକ ଏବଂ ମୋକ୍ଷ, ମୁକ୍ତି ଓ ସିଦ୍ଧିର ପୁଣ୍ୟ ସ୍ଥାନ ବୋଲି ବିବେଚନା କରନ୍ତି । ବାଇଶି ପାହାଚ ଶବ୍ଦଟି ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଏକ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସ୍ପନ୍ଦନ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ୟତମ ଅନନ୍ୟ ରହସ୍ୟମୟ ବାଇଶି ପାହାଚର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ପର୍କରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆସେ । କିନ୍ତୁ ବାଇଶି ପାହାଚ ପ୍ରତି ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁମାନଙ୍କର ପ୍ରବଳ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ଆଗ୍ରହ ରହିଛି, ଏଥିରେ କୌଣସି ସନ୍ଦେହର ଅବକାଶ ନାହିଁ ।

ଆମ ଭାବାବେଗ ସହିତ ବାଇଶି ପାହାଚର ଅତୀତ ଇତିହାସ ଓତଃପ୍ରୋତ ଭାବେ ଜଡ଼ିତ । ବିଶ୍ୱବିଖ୍ୟାତ ତଥା ଇତିହାସ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରମୁଖ ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ତନ୍ମଧ୍ୟସ୍ଥ ରତ୍ନସିଂହାସନ, କୋଇଲି ବୈକୁଣ୍ଠ, କଳ୍ପବଟ, ରୋହିଣୀକୁଣ୍ଡ, ଆନନ୍ଦବଜାର ପରି ବାଇଶି ପାହାଚର ମହିମା ଓ ମାହାତ୍ମ୍ୟକୁ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦିଆଯାଏ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ହେଲେ ବାଇଶି ପାହାଚ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ସିଂହଦ୍ୱାର ବା ମୁଖ୍ୟଦ୍ୱାର ଦେଇ ଯେଉଁ ବାଇଶି ପାହାଚ ଅତିକ୍ରମ କରି ବଡ଼ ଦେଉଳର ଭିତରର ବେଢ଼ା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ ସେହି ପାହାଚଗୁଡ଼ିକୁ ବାଇଶି ପାହାଚ କୁହାଯାଏ । ବାଇଶି ପାହାଚ ଜଣେ ଭକ୍ତ ହୃଦୟର ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ରତମ ସ୍ଥାନର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଲାଭ କରିଛି । ଜଣେ ଭକ୍ତ ବାଇଶି ପାହାଚ ସ୍ପର୍ଶ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଣାମ କରିବା ସହ ପଡ଼ିଥିବା ଭକ୍ତଙ୍କ ପଦଧୂଳିକୁ ମୁଣ୍ଡରେ ଲଗାଇ ପରମ ଶାନ୍ତି ଓ ତୁପ୍ତି ପାଇଥାଏ । ନିତ୍ୟ ବୃନ୍ଦାବନ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ବୈକୁଣ୍ଠ ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରର ମୁଖ୍ୟ ଆକର୍ଷଣ ମନୋମୁଗ୍ଧକର । ସିଂହଦ୍ୱାର ଗୁମୁଟରୁ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ଯେଉଁ ପାହାଚମାନ ଅଛି ତାହା ବାଇଶି ପାହାଚ ନାମରେ ନାମିତ । ବାଇଶି ପାହାଚର ବାମ ପାଶ୍ୱର୍ରେ କାଶୀବିଶ୍ୱନାଥ ମନ୍ଦିର, ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ମନ୍ଦିର, ଶ୍ରୀନୃସିଂହ ଓ ଗଣେଶ ମନ୍ଦିର ସହିତ ସରଘର ରହିଅଛି । ଏହି ପାହାଚ ମୁଖ୍ୟ ଦ୍ୱାରକୁ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହମାନଙ୍କର ବାହାରବୁଲା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଏହାରି ମାଧ୍ୟମରେ ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଶ୍ରୀଜିଉମାନଙ୍କର ଚଳନ୍ତି ପ୍ରତିମା ଏହି ପାହାଚ ବାଟେ ଯାଇ ବାହାରେ ନିଜର ଲୀଳା ପ୍ରକଟିତ କରିଥାନ୍ତି । ବାଇଶି ପାହାଚ ଅତି ପୁଣ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ପଥ ଦେଇ ଅତୀତରେ ଅନେକ ଯୋଗଜନ୍ମା ସିଦ୍ଧପୁରୁଷମାନେ ଯଥା- ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ, ରାମାନୁଜ, ନାନକ, ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରବେଶ କରି ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହମାନଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ୟତମ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରୁ ସିଂହଦ୍ୱାର ଦେଇ ବଡ଼ ଦେଉଳରେ ପ୍ରବେଶ କରିବାର ବିଧି ରହିଛି । ପୂର୍ବ ଦିଗରୁ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ପ୍ରବେଶ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୁଭଦାୟକ ବୋଲି ଲୋକ ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସମ୍ମୁଖରେ ଅରୁଣସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଏହାର ପଶ୍ଚାତ ଭାଗରେ ସିଂହଦ୍ୱାର । ବାଇଶି ପାହାଚର ଉଭୟ ପାଶ୍ୱର୍ରେ ଜୟ ଓ ବିଜୟ ନାମରେ ଦୁଇଟି ସିଂହ ଦ୍ୱାରପାଳ ଭାବରେ ବିରାଜମାନ କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଚତୁଃଦ୍ୱାରର ପାହାଚ ସଂଖ୍ୟା ୬୯ । ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ପୂର୍ବ ଦ୍ୱାର ବା ସିଂହଦ୍ୱାର ପଥରେ ଥିବା ବାଇଶି ପାହାଚ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବହୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ପାହାଚଗୁଡ଼ିକର ଓସାର ୬ଫୁଟ, ଲମ୍ବ ୭୦ଫୁଟ ଓ ଉଚ୍ଚତା ୬ଇଞ୍ଚରୁ ୭ ଇଞ୍ଚ ମଧ୍ୟରେ ହେବ । ବାଇଶ ପାହାଚ କୁହାଯାଉଥିଲେ ହିଁ ପ୍ରକୃତରେ ଏହା ଏବେ ୧୭ଟି ପାହାଚରେ ସୀମିତ ।ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ୨୨ଟି ଅବତାରଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଅଛି ବାଇଶି ପାହାଚକୁ । ଏହି ୨୨ ଅବତାରଙ୍କ ନାମ କଟୁରାସନ, ନାରଦ, ବରାହ, ମତ୍ସ୍ୟ, ଯଜ୍ଞ, ନରନାରାୟଣ, କପିଳ, ଦତ୍ତାତ୍ରେୟ, ପ୍ରଶ୍ନିଗର୍ଭ, ଋଷଭ, ପୃଥୁ, ନରସିଂହ, କୁର୍ମ, ଧନ୍ୱନ୍ତରି, ମୋହିନୀ, ବାମନ, ପର୍ଶୁରାମ, ରାମ, ବ୍ୟାସ, ବଳରାମ, କୃଷ୍ଣ ଓ କଳ୍କୀ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଚେତନାର ଶରୀର ତତ୍ତ୍ୱ ସହିତ ଅତି ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ବାଇଶି ପାହାଚର । ଜୀବାତ୍ମା ୨୧ ପାହାଚକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ୨୨ ପାହାଚରେ ପରମାତ୍ମା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦିବ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଲାଭ କରେ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁ ରତ୍ନ ସିଂହସନରେ ଅଧିଷ୍ଠିତ ଏବଂ ଏହାର ଅନ୍ୟନାମ ଗୋଲକ । ଗୋଲକର ଅଧ୍ୟଃ ଦେଶରେ ରହିଛି ଅଷ୍ଟ ବୈକୁଣ୍ଠ ଏବଂ ଅଷ୍ଟ ବୈକୁଣ୍ଠର ଅଧ୍ୟଃ ଦେଶରେ ବିରାଜମାନ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଭୁବନ । ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭ ହେଉଛି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ପଦ୍ମାସନ । ଯୋଗୀମାନେ ନିରନ୍ତର ଯୋଗ ସାଧନା କରି ମଧ୍ୟ ଗୋଲକ ଦର୍ଶନର ମହାପୁଣ୍ୟର ସୌଭାଗ୍ୟ ଲାଭ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଅଷ୍ଟ ବୈକୁଣ୍ଠ ଓ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଭୁବନ ଅତିକ୍ରମ ପରେ ଗୋଲକ ଧାମର ସାନ୍ନିଧ୍ୟ ମିଳିପାରିବ । ଏ ପରମ ସୌଭାଗ୍ୟ କିନ୍ତୁ ଏତେ ସହଜରେ ମିଳିପାରେ ନାହିଁ କାରଣ ମନୁଷ୍ୟର ମନ ପ୍ରକୃତିର ମାୟାଜାଲରେ ଆବଦ୍ଧ । ପରା ଓ ଅପରା ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରକୃତି ସର୍ବଦା ମନୁଷ୍ୟକୁ ନିଜ ଆୟତ୍ତରେ ରଖିଥାନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କର ମାୟା ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ଏତେଟା ସହଜସାଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏହି ପ୍ରକୃତି ୨୫ ପ୍ରକାର । ତିନୋଟି ପରା ପ୍ରକୃତି- ସତ୍ତ୍ୱ, ରଜ, ତମ ଏବଂ ୨୨ଟି ଅଟେ ଅପରା ପ୍ରକୃତି ଯଥା- କାମ, କେଳି, ସଂଭୋଗ, ମିଥୁନ, ନିବୃତ୍ତି, ଉକ୍ରଣ୍ଠା, ଲୋଭ, ସଞ୍ଚୟ, କୋଷା, ଅବମାୟା, ହିଂସା, ଈର୍ଷା, କିଶୁନତା, କପଟ, ମିଥ୍ୟା, ଘୃଣା, ନିନ୍ଦିବା, ଅଜ୍ଞାନ, କ୍ରୋଧ, ରାଗ, ଦ୍ୱେଷ, ଅହଙ୍କାର ଓ ଗର୍ବ । ତିନୋଟି ପରା ପ୍ରକୃତିକୁ ଛାଡ଼ି ବାଇଶିଟି ଅପରା ପ୍ରକୃତିକୁ ଅତିକ୍ରମ ନକଲେ ବ୍ରହ୍ମଦର୍ଶନ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ୨୨ଟି ଦୋଷ ଦୁର୍ବଳତା ଥିବା ଏହି ଅପରା ପ୍ରକୃତିକୁ ଦୂର କଲେ ଭଗବତ ଦର୍ଶନ ସମ୍ଭବପର । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ବାଇଶି ପାହାଚରେ ପାଦ ଦେଲା ମାତ୍ରେ ସ୍ୱତଃ ସମସ୍ତ ଦୋଷର ବିଲୀନ ଘଟେ । ତେଣୁ ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି ଏହି ବାଇଶି ପାହାଚ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବାଇଶି ଦୋଷରୁ ମୁକ୍ତ କରି ମୋକ୍ଷ ପ୍ରାପ୍ତିର ମାର୍ଗ ସୁଗମ କରିଥାଏ । ଗାୟତ୍ରୀ ମନ୍ତ୍ରର ଭୂଲୋକଠାରୁ ଦିବ୍ୟଲୋକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଥିବା ବାଇଶି ସ୍ତରର ପ୍ରତୀକ ବାଇଶି ପାହାଚ । ସପ୍ତଭୁବନ ଓ ସପ୍ତ ପାତାଳ ମିଶି ଚତୁଃର୍ଦ୍ଦଶ ଭୁବନ ଏବଂ ଏହା ସହିତ ଅଷ୍ଠ ବୈକୁଣ୍ଠ ମିଶିଲେ ବାଇଶି ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ହୁଏ । ଏହି ବାଇଶି ପ୍ରତିଷ୍ଠାନର ପ୍ରତୀକ ହେଉଛି ବାଇଶି ପାହାଚ । ବିଭିନ୍ନ ପୁରାଣକାରମାନେ ବାଇଶି ପାହାଚର ତତ୍ତ୍ୱକୁ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଛନ୍ତି । ଭାଗବତର ଦ୍ୱାଦଶ ସ୍କନ୍ଧ ତହିଁରେ ଦଶତତ୍ତ୍ୱ ଯଥା ବାସୁଦେବ, ନୃସିଂହ, ରାମ-କୃଷ୍ଣ, ଶ୍ରୀଦେବୀ, ଭୂଦେବୀ, ଗୋବିନ୍ଦ, ନାରାୟଣ, ମଦନମୋହନ, ବିମଳା ଓ ଭୁବନେଶ୍ୱରୀ ମିଶିଲେ ବାଇଶି ହୁଅନ୍ତି । ମହାବାହୁଙ୍କର ଦିବ୍ୟ ଦର୍ଶନ ନିମନ୍ତେ ଏହି ତତ୍ତ୍ୱର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ଯାହା ବାଇଶି ପାହାଚର ପ୍ରତୀକ ।                                                              

                                        ସତ୍ୟାନନ୍ଦ ପାଣିଗ୍ରାହୀ (୯୨୩୮୮୮୮୯୯୧)